Overgenomen uit:

Magazine voor computer techniek C'T, juni 1999, blz. 160-164


Frank Fremerey, Fred van Lierop:

COMPUTERS VOELEN EN HOREN;


Blinux als wegwijzer naar nieuwe gebruikersinterfaces.

Een computer bedienen zonder monitor? De meeste PC-gebruikers zullen het zich niet kunnen voorstellen, maar voor blinde mensen is het heel vanzelfsprekend: ze gaan met de vingertoppen over een brailleregel en voelen daardoor welk programma er wordt uitgevoerd of ze laten zich de beeldscherminhoud door een synthetische stem voorlezen. Maar, het ontbreken van een visuele bevestiging werpt ook een ander licht op de gebruikersinterfaces.

Onderwerpen zoals akoestische navigatie zijn ook niet alleen voor de blinde gebruikersgroep interessant. In Nederland zijn er ongeveer 165.000 mensen met een ernstige visuele beperking, waarvan er 33.000 jonger zijn dan 65 jaar. Circa 90 procent daarvan is slechtziend, de rest blind. Van de blinden en slechtzienden die deel uitmaken van de beroepsbevolking (ongeveer 3200 volwassenen) heeft een derde geen werk [1]. Van de ruim 2100 blinden en slechtzienden die wel een baan hebben, schatten we dat er ongeveer 1200 van hen op een of andere manier met computers werken en wel overwegend in de telecommunicatie (bijvoorbeeld als telefonist), op kantoor of als administratieve kracht.

Van deze computergebruikers is het aantal personen dat momenteel iets met Linux doet, hooguit op de vingers van twee handen te tellen [2]. Met geschikte uitrusting, dus brailleleesregels voor tactiele tekstuitvoer en/of een spraaksynthesizer die de beeldscherminhoud voorleest, breiden computers de communicatiemogelijkheden van blinde en slechtziende mensen uit. Zo kunnen artikelen worden gescand en via de computer worden uitgevoerd. Ook het internet biedt blinde mensen behalve veel informatie (zoals de online publicatie van kranten) nieuwe vrijetijdsmogelijkheden. Daarnaast opent het mogelijkheden om in contact te komen met andere gebruikers, zowel blinden als zienden.

Regel-voor-regel

Vertaalprogramma's moeten de monitoruitvoer in voel- of hoorbare informatie omzetten. Ze verwerken de resultaten van de software voor een brailleleesregel of voor een spraaksynthesizer. Enkele programma's integreren deze conversie direct in de applicatie; meestal wordt echter gebruik gemaakt van screenreaders die de beeldscherminhoud ofwel uit de beeldschermuitvoer van het applicatieprogramma (software oplossingen) ofwel direct uit de grafische driver halen, zonder rekening te houden met de actieve applicaties.

Hardware oplossingen die de grafische kaart direct benaderen, functioneren echter alleen met oude ISA-grafische kaarten, want er zijn nog geen fabrikanten die een PCI-oplossing aanbieden. Soms kunnen de bijbehorende brailleleesregels op goedkope wijze tweedehands worden aangeschaft, omdat ze niet met Windows samenwerken. Ze zijn onafhankelijk van het gebruikte besturingssysteem: blinden kunnen hiermee zelfs het bootproces of de manipulatie van de BIOS-instellingen volgen. Softwareoplossingen, zoals het schermuitleesprogramma JAWS voor Windows (Job Access With Speech [3]), die naar de grafische driver luisteren, zijn vaak zo sterk met het besturingssysteem, de grafische kaart en de driver verbonden dat je ze in de regel samen met een complete computer aanschaft.

Omdat een blinde gebruiker regel voor regel achterhaalt wat er op het beeldscherm wordt weergegeven, heeft hij aanwiizingen nodig in welk verband de weergegeven informatie staat; alleen zo kan hij een menu-optie van geschreven tekst of foutmeldingen onderscheiden.

Brailleleesregels hebben daarom extra toetsen die status informatie als kleur of de cursorpositie leveren en waarmee op het beeldscherm genavigeerd kan worden. Bij prijzen tussen de 6.000 en de 30.000 gulden zijn leesregels voor prive-gebruik echter bijna onbetaalbaar. Bedrijfsverenigingen vergoeden de kosten in de regel alleen om blinden toegang tot normale werkplekken en opleidingsmogelijkheden te verschaffen, terwijl zorgverzekeraars bij aanvragen in de privesfeer per geval eerst uitgebreid onderzoeken of de aanvraag legitiem is en technisch een adequate oplossing vormt. Daarnaast heeft elke brailleregel een eigen driver nodig. Dat geldt ook voor spraaksynthesizers, hoewel ... spraakuitvoer kan ook via software met een standaardgeluidskaart worden gerealiseerd.

Omdat de elektronische gegevensverwerking vaak uit een mix van Engelse en Nederlandse teksten bestaat wordt de spraakuitvoer juist bemoeilijkt: Engelse tekst die met een Nederlandse uitspraakdatabase wordt voorgelezen, is bijna niet te volgen en andersom ook niet. Daarom geven mensen die braille beheersen de voorkeur aan brailleleesregels. Bovendien is het met de pure spraakuitvoer niet mogelijk al lezend te corrigeren of te programmeren.

Liever zonder GUI

De in moderne grafische gebruikersinterfaces zoals Mac-OS en Windows gebruikte bedieningsmetaforen, hebben voor blinden geen betekenis: iconen kunnen niet via de brailleleesregel worden uitgevoerd en ook niet worden voorgelezen. Grafische interfaces zijn met speciale schermuitlees-software voor spraak en braille, zoals JAWS for Windows (JFW) en Slimware Window Bridge (SWB), weliswaar tot op zekere hoogte toegankelijk, maar zijn voor blinden eerder een hindernis dan een hulp. Daarom is het tekstgeorienteerde DOS onder blinde computergebruikers nog steeds erg populair. Het biedt echter geen multitasking en alleen rudimentaire netwerk functionaliteit. Linux is hiervoor een echt alternatief: het is heel wat prestatiekrachtiger en comfortabeler, en bovenal: het kan volledig vanaf de commandoregel worden bediend. Terwijl DOS niet meer verder wordt ontwikkeld, bestaande software nauwelijks nog wordt onderhouden en nieuwe hardware bijna niet wordt ondersteund, ontstaan er voor Linux nog steeds consoletoepassingen die zich op tekst concentreren. Linux is bovendien duidelijk stabieler en betrouwbaarder dan DOS. Bij een juiste configuratie leiden bedieningsfouten bij Linux niet meteen tot een crash of zelfs tot de vernietiging van het systeem.

Voordeel Open Source

Een ander voordeel vloeit voort uit het ontwikkelingsmodel van Linux. De meeste Linux-programma's ontstaan als Open Source, dat wil zeggen ze worden gratis en in de brontekst aan de gebruikers beschikbaar gesteld. Bovendien ontfermen Open Source-ontwikkelaars zich ook over problemen die slechts kleine gebruikersgroepen betreffen, ook als ze hier niets aan verdienen. En door de beschikbaarheid van de brontekst kunnen de programma's gemakkelijker aan bijzondere situaties worden aangepast, zoals het werken zonder monitor. Omdat PC-Unix net als de meeste Linux-applicaties gratis via het internet verkrijgbaar is, kun je alleen al voor de prijs van JAWS for Windows (waarvan de Windows 95/98-versie zo'n 3.000 gulden kost en de NT-versie 5.000 gulden) een op Linux gebaseerd systeem inclusief hardware opbouwen waarin spraaknavigatie via de standaardgeluidskaart werkt. Zulke systemen zouden vooral voor thuisgebruikers interessant zijn, maar zij hebben ook te maken met de scherpe criteria van de zorgverzekeraars voor het in bruikleen verstrekken van de gewenste brailleleesregels. Voor blinde DOS-gebruikers die al een leesregel hebben, is het absoluut zinvol om de overstap naar Linux te maken, zoals de blinde Linux-programmeur Jos Lemmens voorstelt (zie interview). Je moet dan wel eerst controleren of de door blinden gebruikte DOS-applicaties in de DOS-emulator draaien, inclusief ondersteuning van leesregels en spraakuitvoer. En natuurlijk moet de hardwareondersteuning nog verder worden uitgebreid.

Alternatief Linux

Met slechts een tiental Linuxgebruikers onder de blinden en slechtzienden in Nederland en welgeteld een blinde programmeur, is het begrijpelijk dat Linux nog niet de aandacht krijgt die het verdient. In Duitsland is dat anders. Om de Linux-ondersteuning voor blinden te verbeteren begon Hans Zoebelein in de zomer van 1996 met het samenbrengen en coordineren van de al wereldwijd bestaande initiatieven. Hiervoor stelde de hobby-programmeur uit Munchen een mailinglijst op die al meer dan 250 leden telt. De naam van het project: Blinux [4], samengesteld uit de woorden 'blind' en 'Linux'. Het accent ligt tot nu toe op het verzamelen en verder ontwikkelen van software die Linux-computers toegankelijk maakt voor blinden (zie ook [4]). Maar Zoeberlein wil meer: Blinux moet het eerste besturings-systeem ter wereld worden dat blinden via akoestische of braillenavigatie zelf kunnen installeren. Voor dit doel is hij momenteel met distributeurs in onderhandeling over een speciale Blinux-distributie die solide hardwareherkenning met een spraaksynthese- en brailledriver combineert. Met de ontwikkeling van Blinux worden ook een aantal zaken aangepakt die niet alleen interessant zijn voor de groep van slechtzienden en blinden. De deelnemers leggen de basis voor de ontwikkeling van akoestische gebruikersinterfaces. Een noodzakelijkheid als computers in toenemende mate levensgebieden veroveren waarin geen monitor gebruikt kan worden, denk maar eens aan draagbare computers die compleet via spraakinvoer en akoestische navigatie gestuurd kunnen worden en die de gebruiker bijvoorbeeld tijdens een autorit zijn e-mail kunnen voorlezen. Daarentegen gaan zaken als OCR of hardwareherkenning ook Blinux nog boven de pet. In de huidige vorm voldoet Blinux echter maar tot op zekere hoogte aan de voorwaarden om Linux voor blinden toegankelijk te maken. De blinde student die een van de weinige door Blinux ondersteunde brailleregels spotgoedkoop op de kop kon tikken, of de Emacs-fan die op volwassen leeftijd blind is geworden, worden met BRL-TTY en Emacspeak goed ontwikkelde oplossingen geboden, die Linux en het internet toegankelijk maken. Voor de leek kan er op het moment echter nog geen eenvoudige Blinux-oplossingen beschikbaar die direct gebruikt kunnen worden.

Commercieel

Naast Zoebelein zijn in Duitsland nog meer blinde Linux-ontwikkelaars te vinden die actief aan de weg timmeren. Zo heeft de blinde informaticus Klaus-Peter Wegge uit Paderborn samen met de freelance programmeur Thomas Thebbe de commerciele screenreader UXDOTS voor Linux ontwikkeld. Deze screenreader biedt aanzienlijk uitgebreidere hardwareondersteuning dan het freewaresysteem BRL-TTY en wordt bovendien gekenmerkt door extra comfort. Zo kan UXDOTS kleurattributen in brailleschrift omzetten, dat wil zeggen op de brailleregel verschijnt een tekst als 'Deze regel is nu gekleurd', en als blinde kun je achterhalen welke kleur daarachter zit als je deze informatie nodig hebt, bijvoorbeeld om vast te stellen of een menuoptie actief is of niet. Behalve UXDOTS heeft Wegge in samenwerking met een online dienst en krantenredacties ook een internetservice ontwikkeld die blinden en slechtzienden ongecompliceerde toegang tot informatie moet bieden, die voor zienden heel vanzelfsprekend is [5], Het bijbehorende softwarepakket bestaat uit GNU-programma's met speciale aanpassingen voor de doelgroep en zal niet alleen onder Linux maar ook onder DOS voor weinig geld beschikbaar. Alle WWW-sites, die SSL, Java of Javascript gebruiken blijven voorlopig echter nog steeds ontoegankelijk.

Blinux in de praktijk

In november vorig jaar hebben we een vragenlijst over het onderwerp Blinux naar verschillende mailinglijsten van blinde internetgebruikers gestuurd. In totaal zal die vragenlijst zo'n 500 mensen hebben bereikt. Velen van hen zullen langs deze weg waarschijnlijk voor de eerste keer van Blinux hebben gehoord. Tot aan de redactiesluiting kwamen er 36 ingevulde vragenlijsten bij ons binnen die afkomstig waren uit de hele wereld. Natuurlijk gaat het hierbij niet om een representatieve enquete. De resultaten geven echter een indruk van de wijze waarop Blinux-gebruikers met de aanwezige oplossingen omgaan. Meer dan de helft van de gebruikers van Blinux zijn computerexperts (20), de leeftijd loopt uiteen van 19 tot 54 jaar. Gemiddeld hebben ze negen jaar ervaring met DOS, drie jaar met Windows en vijf jaar met internet. 80 procent is Engelstalig en blind. Bijna allemaal gebruikten ze de computer op het werk en thuis. In de krap twee jaar, sinds Blinux wordt aangeboden, is Emacspeak uitgegroeid tot de meest geliefde toepassing: 15 ondervraagden hebben het programma uitgeprobeerd, 11 van hen gebruiken het nog steeds. Geen van de Blinuxers die aan onze oproep gehoor gaven, gebruikt uitsluitend Blinux. Onder de programma's die naast Blinux worden gebruikt, domineren DOS-drivers voor de meest uiteenlopende brailleleesregels en hardwarematige spraakuitvoer. De Windows-aanpassing JAWS is de meest gebruikte afzonderlijke applicatie: dit programma werd tien keer genoemd.

Behalve Linux gebruiken alle ondervraagden nog steeds DOS- of Windows-oplossingen omdat er nog steeds geen voorleesautomaten en moderne internetbrowsers met SSL-, Java en Javascript-functie voor de Linux-commadoregel worden aangeboden. Bovendien is de hardwareondersteuning van Blinux heel onvolledig zodat vier deelnemers hun Linux middels de DOS-terminal bedienen; anderen willen wachten totdat Blinux hun hardware ondersteunt voor ze de overstap maken. Onder de Blinux-ontwikkelaars zitten heel wat ziende Linuxfreaks, die proberen Linux voor vrienden en bekenden toegankelijk te maken.

Verlanglijstje

Bovenaan het verlanglijstje van de Blinuxers staat een spraakgestuurde Linux-installatie met een solide hardwareherkenning. Een alternatief zou een RPM-archief zijn, dat een al geinstalleerd Linux toegankelijk maakt voor mensen met een visuele handicap - net als JAWS, de marktleider onder de screenreaders onder Windows [3], waarop de multimedia-interfaces van een geinstalleerd Windows bouwen.

Op de tweede plaats staat de wens tot uitbreiding van de hardwaresupport. Een gemis is ook een braille-spraakinterface naar het X Window-systeem. Zo'n interface is er wel (Ultrasonix [9], een portering van de X Window-toegangssoftware Mercator voor Solaris - twee van de ondervraagden gebruiken Ultrasonix met Applixware Office en Netscape Communicator), maar die lijkt nog niet voldoende bekend en stabiel te zijn om voor een grotere gebruikersgroep aantrekkelijk te zijn. Bovendien functioneert deze interface slechts met enkele hardwaresynthesizers.


Interview met Jos Lemmens

De blinde applicatieprogrammeur Jos Lemmens staat in Nederland bekend als de enige blinde Linux-programmeur. Hij beschouwt Linux als een kans voor blinde DOS-gebruikers om over te stappen naar een modern besturingssysteem, dat vanwege zijn op tekst gebaseerde karakter tegemoet komt aan de toegangstechnologieen van brailleregels en spraaksynthesesystemen. Zijn belangrijkste wapenfeiten zijn de Linux-drivers voor de brailleleesregels van Alva, (een van de grootste leveranciers in Nederland) en de schermvoorlezer Screader. die op het Screen-pakket is gebaseerd.

C't: Voor blinden en slechtzienden die de computer willen gebruiken, zijn de benodigde speciale hardware en software vaak erg duur. Zo worden brailleleesregels vaak alleen vergoedt om de toegang tot beroeps- en opleidingsmogelijkheden te verbeteren. Windows-software domineert dan ook automatisch in deze markt. Hoe past Linux dan eigenlijk in dit plaatje?

Lemmens: Blinden en slechtzienden, die met de computer willen werken, zullen naast de aanschaf van de gewone hardware en software, ook aanpassingen als een brailleleesregel en de benodigde aansturingssoftware moeten kopen. Een brailleleesregel is een 'beeldscherm' waarop een regel van maximaal 20, 40 of 80 tekens getoond wordt. Leesregels met 80 cellen zijn het duurst. Het scherm van MS-DOS telt 25 regels van elk 80 tekens. Met de bijbehorende software kan de braille leesregel over het scherm worden 'geschoven'. Een blinde of slechtziende ziet dus maar een heel beperkt gedeelte van het normale scherm. Toen de brailleleesregels op de markt kwamen, bestond er nog geen MS-Windows. Er werd hoofdzakelijk gebruik gemaakt van tekstgeorienteerde programmatuur. Daarom werd (en wordt nog steeds) bij de brailleleesregel alleen MS-DOS-software geleverd. Daarmee is het mogelijk de brailleleesregel meteen onder MS-DOS te gebruiken. Wil je de brailleleesregel nu ook samen met MS-Windows laten werken, moet je een speciaal softwarepakket aanschaffen. Er kan ook een screenreader worden aangeschaft. Met deze software kan dan een bepaalde regel. een bepaald woord of zelfs elke toetsaanslag woorden voorgelezen. Al die speciale software is echter zeer prijzig en daar liggen dan ook de kansen voor Linux.

C't: De toegang tot de wereld van de elektronische gegevens is voor blinden al moeilijk genoeg, waarom zou een blinde gebruiker zich ook nog eens met een niche-product als Linux moeten bezighouden?

Lemmens: Het voordeel van Linux is dat bijna alle software gewoon op een tekst-georienteerd scherm draait. Veel zaken die je tegenwoordig op een PC alleen via MS-Windows kunt doen, kunnen onder Linux gewoon op de commandoregel worden ingetikt. Of je nu een database of spreadsheet wilt gebruiken, een CD wilt schrijven of over het internet wilt browsen, onder Linux kan dit allemaal vanaf een tekst scherm. Daar komt bij dat Linux vaak wordt ingezet als file-, ftp- of http-server en ook geschikt is voor netwerkservers. Het bewerken van de hiervoor benodigde configuratiebestanden kan ook allemaal vanaf een tekstscherm worden gedaan. Als je wilt, kun je deze zaken natuurlijk ook instellen vanuit X-Windows, (de Windows-omgeving van Linux/UNIX). Je kunt dus zelf kiezen of je grafisch of tekstgeorienteerd wilt werken. Microsoft biedt die keuze niet. Instellingen en dergelijke kun je tegenwoordig bijna alleen nog maar via MS-Windows aanpassen. Blinden hebben met een brailleleesregel maar een zeer beperkt overzicht van wat er op het scherm gebeurt en onder MS-Windows met al zijn vensters, werkbalken, pulldown menu's, enzovoort is alles voor de gebruiker van een brailleleesregel nog onoverzichtelijker. Linux met zijn tekstschermen vormt dus een goed alternatief. Bij een brailleleesregel wordt weliswaar geen Linux-besturingsprogramma geleverd, maar sinds een paar jaar zijn er meerdere programma's waarmee je een brailleleesregel onder Linux kunt laten werken.

C't: Veel blinde mensen werken nu nog met DOS omdat het een op tekst georienteerde interface heeft. Wat zou deze groep personen ertoe kunnen bewegen over te stappen op Linux?

Lemmens: Veel blinden en slechtzienden zijn gewend om onder MS-DOS commando's in te tikken. MS-DOS heeft echter maar een tekstscherm, Linux daarentegen heeft er standaard zes, waartussen simpel heen en weer geschakeld kan worden. je kunt dus tegelijkertijd op elk scherm een ander programma laten draaien. Linux heeft een DOS-emulator, zodat 'oude' DOS-software nog steeds gebruikt kan worden. Uiteraard kunnen onder Linux ook meerdere DOS-emulatoren tegelijkertijd draaien. Ook zijn er een aantal screenreaders voor Linux, die vaak verschillende merken spraaksynthesizers ondersteunen. De meeste van die pakketten zijn gratis vanaf het internet te downloaden of staan op de Linux installatie-cd's. Helaas ben ik nog geen OCR-software voor Linux tegengekomen. Ik ken wel een freewarepakket, maar daar heb ik nooit een leesbaar bestand uit gekregen. Er zijn wel commerciele OCR-pakketten, maar die draaien alleen onder X-Windows. Ook heb ik wel eens een demo gedownload die op een tekstscherm zou draaien, maar die kreeg ik niet aan de praat. OCR (Optical Character Recognition) is voor een blinde of slechtziende een zeer handig hulpmiddel. Ik kan hiermee mijn eigen zwartdruk-post lezen. Dat gaat wel omslachtig, want om een brief te OCR-en, moet ik MS-Windows 3.11 starten. Ik weet welke toetsen ik moet indrukken om het programma te starten. Nadat de scan is omgezet naar ASCII, kan ik MS-Windows afsluiten en met de brailleleesregel de tekst lezen. Ik zit eigenlijk te springen om een OCR-pakket voor de tekstversie van Linux.

C't: Tot dusver zijn er maar enkele softwarebedrijven die commercieel voor Linux produceren. Hoe is het volgens u met de kwaliteit gesteld, bijvoorbeeld van de spraaksynthesesoftware Mbrola? Zijn hiervoor ook een Nederlandstalige preprocessor en difonendatabase verkrijgbaar?

Lemmens: Er wordt voor Linux heel veel kwalitatief hoogwaardige software aangeboden en daartoe behoort ook de gratis spraakuitvoersoftware Mbrola. Ik heb zelf Freephone en Festival op mijn Linux-box staan, die gebruikmaken van Mbrola (Engels) en Hadifix (Duits). Zover ik weet is er voor Linux nog geen Nederlandse difonen-omzetter. Er is wel een Nederlandse database, maar die wordt alleen gebruikt in Microsoft-systemen. De uitspraak van Mbrola is trouwens zeer goed, luister maar naar de demo's op de website van BaBel Technologies [7]. Maar doordat de Mbrola-databases zo groot zijn, is het systeem relatief langzaam. Verder heeft de preprocessor Freephone het nadeel dat wanneer er in de tekst een woord staat dat hij niet kent je helemaal niets hoort. Datzelfde geldt voor Hadifix.

C't: De door u ontwikkelde oplossingen zijn allemaal bedoeld voor Alva 3 en 4 leesregels. Speelt Alva in Nederland dan zo'n belangrijke rol in de verkoop van brailleregels?

Lemmens: Ik heb Jabt geschreven voor de Alva-brailleleesregel omdat ik die leesregel van het ziekenfonds in bruikleen kreeg [8]. [Foto van Jos Lemmens achter de Alva braille terminal.] Ik wist destijds nog helemaal niets van brailleleesregels en ben begonnen te programmeren omdat hiervoor geen Linux-software beschikbaar was. Toen ik eenmaal bezig was, bleek er een Amerikaan te zijn die ook een driver aan het schrijven was. Omdat ik nu eenmaal begonnen was, ben ik maar verder gaan ontwikkelen. Er zijn wel meer leveranciers van brailleleesregels in Nederland, maar ik geloof dat Alva en Tieman wel de grootste zijn. Overigens zijn de braillecellen die in mijn Alva-leesregel zitten afkomstig van Tieman.

C't: Wat hebben de door u ontwikkelde programma's te bieden, wat we in de al bestaande programma's niet aantreffen?

Lemmens: Het programma Jabt dat ik geschreven heb, biedt naast brailleweergave ook spraak aan. Met een simpele handeling kan van de ene spraaksynthesizer naar de andere overgeschakeld worden. Jabt kan zowel softwarematige (Festival, Freephone, Hadifix, Say) als hardwarematige (Accent, DoubleTalk, Dectalk PC, Apollo) synthesizers aansturen. Je kunt een regel laten voorlezen of het hele scherm, of elke letter die wordt ingetikt of elk woord. Jabt kan ook automatisch een regel voorlezen zodra deze verandert. Jabt laat in de statuscellen (dat zijn drie of vijf aparte braillekarakters voor het tonen van speciale informatie) zien op welk scherm men op dat moment zit te werken. Verder laat Jabt bij het in- of uitschakelen van een optie een geluidsfragment horen. (Momenteel hoor je dan mijn stem.)

C't: Wat zijn de kansen om met behulp van Linux een goedkope EDP-oplossing voor blinden en slechtzienden te realiseren? De kosten voor de brailleleesregel worden toch gedragen door de zorgverzekeraars?

Lemmens: Het onderwerp 'vergoedingen' ligt nogal gevoelig als het om privegebruik gaat. De verschillende ziekenfondsen hanteren soms verschillende criteria, zodat je in het ene geval een volledige vergoeding ontvangt en in het (identieke) andere geval nul op het rekest krijgt. Het is natuurlijk wel een interessant idee met Linux relatief goedkope oplossingen te presenteren, maar de leesregel blijft altijd het duurste deel van een computeroplossing zodat je nooit echt van 'goedkoop' kunt spreken.

C't: Waarom zijn die leesregels eigenlijk zo duur?

Lemmens: Brailleleesregels hebben natuurlijk een heel gevoelig mechanisme dat heel precies moet functioneren. Stel je voor dat er een punt blijft haken, dat levert bijvoorbeeld een verkeerd telefoonnummer op en ik bel niet mijn baas maar met Slagerij van Kampen. Het zetten van de punten moet vele miljoenen keren goed functioneren. Aan de ene kant gaat het dus om de dure, handmatige vervaardiging van kleine aantallen losse exemplaren, wat de enorm hoge prijs verklaart. Aan de andere kant is de prijs van een leesregel de afgelopen tien jaar nauwelijks gewijzigd. Ik mag het niet zeggen, maar het is natuurlijk maar de vraag of de prijs niet kunstmatig hoog wordt gehouden omdat de bedrijfsverenigingen en de ziekenfondsen toch wel betalen.


Linux installeren - ervaringen van een blinde gebruiker

Hasan Karahasan

Blinde computergebruikers zijn aangewezen op aanvullende apparaten als spraaksynthesizers of brailleleesregels, die via besturingssysteem afhankelijke drivers van de noodzakelijke informatie worden voorzien. Daarom is het voor blinden altijd moeilijk een besturingssysteem te installeren: pas als het systeem loopt, kan de toegangssoftware worden geinstalleerd; tijdens het installeren heeft een blinde gebruiker geen toegang tot de uitvoer op het beeldscherm. Deze moeilijkheden worden graag als tegenargument aangevoerd, als het om Linux voor blinden gaat; hierbij wordt echter over het hoofd gezien dat dit voor alle besturingssystemen geldt. Enkele fabrikanten van brailleregels bieden zogenaamde hardwareoplossingen, waarbij een speciale kaart de inhoud van het grafische geheugen naar de regel stuurt. Deze kaarten zijn voor het besturingssysteem volledig transparant, functioneren echter alleen in de tekstmode. Omdat de tekstmode in de Windows-wereld minder belangrijk is geworden, worden er geen nieuwere brailleregels meer ontwikkeld voor een hardwarekoppeling. Met zo'n regel is het echter geen probleem een systeem in te richten waarvan installatie in de tekstmode loopt.

Om te beginnen heb ik op internet naar aanwijzingen gezocht over hoe je Linux vanuit het netwerk kunt laden en installeren. http://visar.esustan.edu/giveaway-dl.html beschrijft de te nemen stappen voor alle belangrijke distributies. Nadat de keuze op SUSE was gevallen konden de noodzakelijke pakketten uit het netwerk worden gedownload. De bootdiskette moest ik onder DOS aanmaken; na het booten volgen de volgende stappen elkaar bijna als vanzelf op. Zodra het installatieprogramma Yast is gestart, kun je nauwelijks nog wat verkeerd doen.

Wat voor anderen geldt, geldt natuurlijk ook voor blinde Linux- gebruikers: als je van tevoren goed geinformeerd bent kom je later voor minder verrassingen te staan. Het SUSE-installatiehandboek en het Linux-gebruikershandboek van Sebastian Hetze die ik van tevoren van het net had gehaald, hebben me al op de Linux instap voorbereid.

Onder DOS en Windows gebruik ik mijn computers op het moment hoofdzakelijk voor internet, eenvoudige tekstverwerking, het aanmaken van CD-roms, OCR en dergelijke. Linux gebruik ik momenteel om de Unix-wereld te leren kennen en OM te programmeren. Op de middellange termijn zou ik graag verdere toepassingsgebieden naar Linux migreren. Tot dusver maak ik alleen gebruik van de brailleregel; bij het Linux-project heb ik echter over verschillende besturingsprogramma's voor spraakuitvoer gelezen, die ik de komende tijd een keer wil testen.

Omdat er maar weinig mensen over een hardwarebrailleregel beschikken zou je over andere mogelijkheden moeten nadenken om blinden de mogelijkheid te bieden Linux te installeren. Hiervoor heeft het oer-Linux dat aan het begin van de installatie boot, een kernel met rudimentaire braille- en/of spraakuitvoer ondersteuning nodig - die misschien desgewenst via een kernelparameter op de Lilo-prompt geactiveerd kan worden. Het zou al een hele vooruitgang zijn als de beeldschernuitvoer aan een interface gegeven zouden worden: desnoods sluit je voor de installatie een tweede computer aan, waarop een terminalprogramma onder DOS met spraakuitvoer loopt. Misschien zou het installatieprogramma ook zo gewijzigd kunnen worden dat er al heel vroeg een getty loopt, zodat je je voor de installatie van buitenaf kunt inloggen.


Literatuur